હંમેશા યુદ્ધના વિરોધમાં રહેલા મહાત્મા ગાંધીને હિટલર અને નાઝીઓના યહૂદીઓ પરના અત્યાચારોથી એટલી હદે દુખ થયું હતું કે જર્મનીની ખુનામરકી રોકવા માટે તેમણે જર્મની સામેના યુદ્ધને યોગ્ય ઠેરવ્યું હતું. બીજી બાજુ, યહૂદીઓ માટે તેમની ઊંડી સહાનુભૂતિ હોવા છતાં, તેમણે તેમના માટે અલગ દેશની માંગને સંપૂર્ણપણે નકારી કાઢી હતી. તેમણે કહ્યું હતું કે જેમ ઈંગ્લેન્ડ બ્રિટિશરોનું છે અને ફ્રાન્સ ફ્રેન્ચનું છે, તેમ પેલેસ્ટાઈન આરબોનું છે. યહૂદીઓ પ્રત્યે તેમની સહાનુભૂતિ વ્યક્ત કરતી વખતે, તેમને હિંદુઓમાં હરિજનોની નબળી સ્થિતિની યાદ આવી હતી. ગાંધીજી હંમેશા ધર્મના આધારે અલગ દેશના વિચારની વિરુદ્ધ હતા.

પેલેસ્ટાઈનમાં યહૂદીઓને વસાવવા એ ઈંગ્લેન્ડનું પાપ

26 નવેમ્બર 1938ના 'હરિજન'માં ગાંધીજીના 'ધ યહૂદીઝ' શીર્ષકવાળા લેખ પર ભારે વિવાદ થયો હતો. એક વર્ગનું માનવું હતું કે ગાંધી યહૂદીઓની મૂળભૂત સમસ્યાના તળિયે પહોંચવામાં નિષ્ફળ ગયા હતા અને તેને સંપૂર્ણ રીતે સમજવામાં નિષ્ફળ ગયા હતા, જ્યારે અન્ય લોકો માનતા હતા કે તેમની વિચારસરણી અહિંસા દ્વારા સમસ્યાઓના શાંતિપૂર્ણ ઉકેલમાં તેમની માન્યતાનું પરિણામ હતું. ગાંધીએ બે આધારો પર યહૂદીઓ માટે અલગ દેશની જરૂરિયાતને નકારી કાઢી હતી. એક તો પેલેસ્ટાઈન પહેલાથી જ આરબ પેલેસ્ટાઈનીઓનું ઘર છે. બીજું, પેલેસ્ટાઈનમાં યહૂદીઓને વસાવવાની બ્રિટનની જાહેરાત હિંસક વિચાર છે.

આપણે જ્યાં રહીએ છીએ ત્યાંથી જડમૂળથી ઉખડી જવું એ સ્વીકાર્ય છે?

ગાંધીએ કહ્યું હતું કે બોમ્બની મદદથી પેલેસ્ટાઈનમાં યહૂદીઓનું પરત ફરવું એ કોઈ ધાર્મિક કૃત્ય નથી. યહૂદીઓ ફક્ત આરબોની સંમતિ અને વિશ્વાસથી જ ત્યાં સ્થાયી થઈ શકે છે અને આ માટે તેઓએ પોતાને બ્રિટિશ સત્તાની દાદાગીરીથી અલગ કરવું પડશે. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે યહૂદીઓ માટે અલગ દેશનો વિચાર મૂળભૂત રીતે ખોટો હતો કારણ કે તે યહૂદીઓ જ્યાં રહે છે તે વિસ્તારોમાં તેમના કલ્યાણ અને સુધારણા માટેના સંઘર્ષને નબળો પાડશે. તેમનો પ્રશ્ન હતો કે પોતાના માટે અલગ દેશની માગણી કરવાનો અર્થ એ છે કે તેઓ અત્યારે જ્યાં રહે છે ત્યાંથી તેઓને ઉખેડી નાખવા તૈયાર છે? 1917 ના બાલ્ફોર ઘોષણા દ્વારા, ઈંગ્લેન્ડે યહૂદીઓ માટે અલગ દેશનું વચન આપ્યું હતું.

ખ્રિસ્તી ધર્મે યહૂદીઓને અસ્પૃશ્ય બનાવ્યા

'હરિજન'માંના તેમના લેખમાં, ગાંધીએ દક્ષિણ આફ્રિકામાં તેમના રોકાણ દરમિયાન યહૂદીઓ સાથેની તેમની નિકટતાનો ઉલ્લેખ કરતાં લખ્યું હતું કે તેઓ હંમેશા તેમાંના કેટલાક તેમના મિત્રો રહ્યા. તેમના દ્વારા યહૂદીઓ પરના અકલ્પનીય અત્યાચારો વિશે જાણ થઈ. આ લોકોને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં અસ્પૃશ્ય બનાવવામાં આવ્યા હતા. તેમનો ઉલ્લેખ કરતી વખતે ગાંધીજીએ તેમના દેશના હરિજનોને યાદ કર્યા. તેમણે લખ્યું, 'જો સરખામણી કરવી હોય તો ભારતમાં હિંદુઓએ અસ્પૃશ્યો સાથે એ જ રીતે વર્ત્યા છે જે રીતે ખ્રિસ્તીઓ યહૂદીઓ સાથે વર્ત્યા હતા.'

જ્યાં જન્મ્યા એને જ ઘર માનો ! 

યહૂદીઓ પ્રત્યેની તેમની સહાનુભૂતિનો વ્યાપક આધાર દર્શાવવા છતાં, માત્ર વ્યક્તિગત મિત્રતા જ નહીં, ગાંધીએ તેમના માટે એક અલગ દેશનો વિચાર નકારી કાઢ્યો અને કહ્યું, 'તેમની સાથેની મારી ગાઢ મિત્રતા મને એ જોવાથી રોકી શકતી નથી કે જે ન્યાયી છે.'  યહૂદીઓની રાષ્ટ્રીય ઘરની માંગ મને વાજબી લાગતી નથી, પરંતુ તેના આધારે, યહૂદીઓ પેલેસ્ટાઇનમાં પાછા ફરવાની વાત કરવામાં આવી રહી છે, કેમ કે યહૂદીઓ જ્યાં જન્મ્યાં છે તે સ્થળને કેમ તેમનું ઘર ગણી શકતા નથી?

પેલેસ્ટાઈન આરબોનું છે

પેલેસ્ટાઈનને આરબોની માલિકીનું ગણાવતાં ગાંધીજીએ આ લેખમાં લખ્યું હતું કે, 'જેમ ઈંગ્લેન્ડ અંગ્રેજોનું છે અને ફ્રાન્સ ફ્રાન્સનું છે, તેમ પેલેસ્ટાઈન આરબોનું છે. યહૂદીઓને બળજબરીથી આરબો પર લાદવા એ ખોટું અને અમાનવીય પણ હશે. માત્ર એટલું જ થશે કે જ્યાં યહૂદીઓ જન્મે છે, જીવે છે અને પોતાનું જીવન જીવે છે,  ત્યાં તેમની સાથે આદરપૂર્વક વર્તવું જોઈએ.' 

ગાંધી, જે યુદ્ધ વિરોધી હતા, તેમણે મહાન યુદ્ધ માટેનું સમર્થન સ્વીકાર્યું

અલબત્ત, ગાંધી પેલેસ્ટાઈનમાં યહૂદીઓ માટે અલગ દેશની માગણીની તરફેણમાં ન હતા, પરંતુ જર્મનીમાં યહૂદી જાતિના વિનાશ માટે જે બન્યું તેનાથી તેઓ અત્યંત દુઃખી અને ગુસ્સે હતા. તેમણે લખ્યું, 'જર્મનીમાં યહૂદીઓ સાથે જે થયું તેનું કોઈ ઉદાહરણ ઇતિહાસમાં નથી. હિટલર જેવો અન્ય કોઈ જુલમી ઈતિહાસમાં જોવા નહીં મળે જેણે ધર્મ અને લશ્કરી રાષ્ટ્રવાદના શુદ્ધિકરણના નામે અસંસ્કારી અત્યાચારો કર્યા.'